Hai mươi năm cầm bút, Nguyễn Huy Tưởng đã sáng tác nhiều thể loại văn xuôi nhiều đề tài khác nhau. Nhưng, với anh, đề tài Hà Nội là tiềm lực sức sống liên tục trong tất cả các giai đoạn và là những tác phẩm chính của Nguyễn Huy Tưởng

Thấy cậu đọc nhiều, ghi chép nhiều, tôi tò mò xem cậu có những sách gì vẫn cất trong tủ. Đáng chú ý có tập Đông - Tây tư tưởng với nhiều tác phẩm dịch của Nguyễn Văn Vĩnh, Miếng da lừa của Honoré de Balzac, Thơ ngụ ngôn của La Fontaine, Trưởng giả học làm sang, Người bệnh tưởng của Molière, Gil Blas de Santillane của Lesage, Don Quichotte của Cervantes, ...

Bài viết này của nhà văn Nguyễn Minh Châu được viết từ năm 1985, nhân 25 năm ngày mất Nguyễn Huy Tưởng, nhưng đến tháng 5 năm 1989 mới có dịp đăng báo Người Hà Nội, gần năm tháng sau khi tác giả của nó qua đời. Đấy cũng là khi quá trình Đổi mới bắt đầu diễn ra trong mọi lĩnh vực của đời sống đất nước, trong đó có đổi mới văn học mà cả Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Minh Châu hẳn đều mong muốn, không những thế, còn có phần đóng góp của mình, theo những cách riêng. Xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

Tháng 9-1946, vở kịch Vũ Như Tô của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng được xuất bản. Nhật ký ngày 24 tháng ấy của ông có viết: “Vũ-như-Tô đã xuất bản. Khá bằng lòng. Kịch vĩ đại. Chỉ tiếc rằng nó cổ. Có 1 nhà văn phê bình ngay: anh Bổng. Có một nhà yêu kịch đến xin diễn: anh Tống-phúc-Hạp. Một ngày sung sướng.”

Trong lịch sử và trong kịch “Vũ Như Tô” của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng có nói đến Cửu Trùng Đài - Tòa lâu đài tráng lệ nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam, do vua Lê Tương Dực cho xây dựng ở kinh thành Thăng Long. Cửu Trùng Đài là một bi kịch lịch sử bị loạn quân thiêu cháy dù không còn tồn tại trong thực tế nhưng vẫn luôn hiện hữu trong trí tưởng tượng của mỗi người dân Việt Nam.

Trong lúc đời sống văn nghệ xuất hiện nhiều khuynh hướng ly khai, tách rời cuộc sống, chạy trốn thực tại, xuyên tạc lịch sử, Nguyễn Huy Tưởng không đồng tình và kiên quyết phản đối. Ông chủ trương: “Người thi sĩ phải hiểu việc đời một cách sâu xa, và phải đoán việc đời một cách siêu việt. Tầm mắt có xa thì trí tưởng tượng mới rộng, tầm mắt có rộng thì trí tưởng tượng mới cao

Nhớ lại những bài học vỡ lòng về văn chương của anh giảng cho ở mâm rượu, quanh bình trà, tôi không cầm được nước mắt. Bây giờ mới thấu hiểu thêm, chớ hồi đó nào biết văn chương là gì! Nếu không có anh dạy bảo, chắc đâu chúng tôi đã viết được gì ra hồn.

Anh đến với chúng tôi bằng tình cảm của một người anh. Và chúng tôi cũng đối lại với anh bằng sự kính trọng và thương mến của những đứa em. Không hiểu sao anh thương chúng tôi? Vì chúng tôi ngơ ngác trước ngưỡng cửa nghệ thuật chăng? Vì chúng tôi ly hương chăng? Cũng như anh Tô Hoài nghe tôi than “viết không được” thì đến, đem cả sách tặng…

Cảm hứng của Nguyễn Huy Tưởng dường như không bắt đầu từ cái cụ thể mà từ những trang sử của dân tộc. “Quê hương” của Nguyễn Huy Tưởng, nơi tạo nguồn cảm hứng cho những trang viết chính là lịch sử của dân tộc

Trong lịch sử văn chương dân tộc, Nguyễn Huy Tưởng là một trong số ít những nhà văn đã dành trọn đời mình để sống, gắn bó và có những sáng tác hay về Thăng Long - Hà Nội. Với 49 tuổi đời, gần 20 năm cầm bút, Nguyễn Huy Tưởng luôn canh cánh bên mình một nhiệm vụ cao cả, thiêng liêng phải viết được một cái gì đó về Hà Nội yêu dấu - vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi ghi dấu bao trầm tích văn hóa, lịch sử của cha ông

Jigokuhen và Vũ Như Tô là hai tác phẩm thuộc hai thể loại khác nhau được viết dưới ngòi bút của hai tác giả thuộc về hai nền văn học riêng biệt, điểm chung duy nhất là nằm trong khối các nước đồng văn chịu ảnh hưởng của văn hoá Trung Quốc. Tuy vậy, điểm tương đồng của hai tác phẩm không phải ở sự tương đồng về văn hoá, mà là sự gặp gỡ của những tư tưởng lớn, cùng trăn trở về một chủ đề chung, đó là sự hy sinh cái Thiện vì cái Đẹp, cái nhân sinh vì nghệ thuật.

Năm 2012, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng tròn 100 năm sinh. Với 48 tuổi đời, 20 năm cầm bút tính từ tác phẩm đầu tay Vũ Như Tô (1941), Nguyễn Huy Tưởng đã để lại một sự nghiệp văn chương tuy không đồ sộ về số lượng nhưng lớn lao về tầm vóc, có ảnh hưởng sâu đậm, tạo một dấu ấn, một phong cách riêng mà có lẽ thiếu đi những tác phẩm ấy bạn đọc khó có thể hình dung một cách trọn vẹn về một giai đoạn, thời kỳ văn học dân tộc đầy những biến động, thăng trầm nhưng cũng rất sôi động, rực rỡ.